Cảm nhận đoạn thơ từ câu 30 đến 42 “Trong anh và em hôm nay… Làm nên Đất Nước muôn đời…trong Đất Nước ( Trích trường ca Mặt đường khát vọng – Nguyễn Khoa Điềm) – Văn Mậu 12
“Lật thuyền mới biết dân như nước” là cái nhìn về quan hệ giữa nhân dân và đất nước của nhà chính trị kiệt xuất thế kỷ XV – Nguyễn Trãi. Càng về sau, quan niệm nhân dân làm ra đất nước và đất nước này là đất nước của nhân dân càng thể hiện rõ. Đặc biệt là trong hai cuộc kháng chiến chống ngoại xâm, tinh thần quật cường của toàn thể nhân dân trỗi dậy tạo thành một làn sóng dữ dội thì niềm tin về nhân dân càng được củng cố. Một nhà thơ đồng thời cũng là người làm công tác chính trị như Nguyễn Khoa Điềm hiểu rõ về vai trò của nhân dân đối với đất nước. Trong Trường ca mặt đường khát vọng, ông đã định nghĩa Đất Nước theo góc nhìn của nhân dân. Đặc biệt là chương Đất Nước sau khi lý giải nguồn cội, cắt nghĩa về Đất Nước, nhà thơ tiếp tục chỉ ra mối quan hệ sâu sắc này đồng thời nhắn nhủ trách nhiệm của thế hệ trẻ đối với Đất Nước trong 13 câu từ câu 30 đến câu 42.
“Trong anh và em hôm nay
Đều có một phần Đất Nước
Khi hai đứa cầm tay
Đất Nước trong chúng mình hài hòa nồng thắm
Khi chúng ta cầm tay mọi người
Đất nước vẹn tròn, to lớn
Mai này con ta lớn lên
Con sẽ mang đất nước đi xa
Đến những tháng ngày mơ mộng
Em ơi em Đất Nước là máu xương của mình
Phải biết gắn bó san sẻ
Phải biết hóa thân cho dáng hình xứ sở
Làm nên Đất Nước muôn đời…”
Nguyễn Khoa Điềm là nhà thơ cùng thời với thế hệ nhà thơ trẻ trưởng thành trong giai đoạn chống Mỹ ác liệt: Lê Anh Xuân, Phạm Tiến Duật, Lâm Thị Mỹ Dạ…Thơ Nguyễn Khoa Điềm có cái nồng nàn, lãng mạn của người người nghệ sĩ, có cái sắc sảo của trí tuệ được tôi luyện từ đời sống và có cả tính chính luận của người làm chính trị. Thế nên đọc thơ ông, ta luôn được dẫn đường bằng cảm xúc dồi dào và vỡ oà khi khám phá một ý tưởng nào đó sâu sắc.
Thơ của Nguyễn Khoa Điềm chuyển mình trong sự vận động từ cái gần gũi, bình thường đến cái lớn lao, trừu tượng. Nhưng dù là nói về vấn đề lớn lao, tầm vóc, nhà thơ vẫn lấy cái đời thường, bình dị làm nền tảng. Ở một trường ca có dung lượng lớn, nói về vấn đề mang tính thời đại nhưng Mặt đường khát vọng vẫn là khúc hát của nhân dân. Đặc biệt ở đoạn trích Đất Nước thuộc chương 5 trong trường ca có khả năng lay động con người về cả tình cảm lẫn lý trí khi nhà thơ nói đến mối quan hệ bản chất giữa nhân dân và Đất Nước cũng như ý thức trách nhiệm mà mỗi người dân cần phát huy.
Sử dụng lối hoá thân vào hai nhân vật “anh”, “em”, nhà thơ đã bộc lộ mối quan hệ hữu cơ giữa người với người cũng như giữa con người với Đất Nước. Đó là một mối quan hệ gắn kết, san sẻ không thể tách rời của cá thể và tổng thể.
“Trong anh và em hôm nay
Đều có một phần Đất Nước
Khi hai đứa cầm tay
Đất Nước trong chúng mình hài hòa nồng thắm
Khi chúng ta cầm tay mọi người
Đất nước vẹn tròn, to lớn
Mai này con ta lớn lên
Con sẽ mang đất nước đi xa
Đến những tháng ngày mơ mộng”
Đoạn thơ có cấu trúc vận động từ hôm nay đến tương lai, từ mỗi cá nhân đến tập thể, cộng đồng, từ thế hệ người đi trước đến thế hệ mai sau. Trong lời đồng vọng ấy, nhà thơ tiếp tục đặt hình tượng Đất Nước thành một phép điệp xuất hiện với tần suất cao, thêm vào đấy là hai chủ thể “anh”, “em” có lúc tách rời có lúc hoà vào “chúng ta”, “hai đứa”, đã tạo nên điệp khúc dồn dập theo sự tăng tiến của cảm xúc. Vì Đất Nước là ca dao, cổ tích là nơi hò hẹn, nơi anh đến trường, nơi em tắm…nên Đất Nước đã hiện hữu trong cả anh và em.
“Trong anh và em hôm nay
Đều có một phần Đất Nước”
Hãy nhớ rằng Đất Nước không tồn tại trong “anh” hoặc trong “em” riêng lẻ mà chỉ có trong cả “hai ta”, “chúng ta”. Và điều đáng nói hơn nữa là chúng ta không phải có hoàn toàn Đất Nước với nguyên vẹn hình hài mà là “một phần”. Có phải nhà thơ muốn nói rằng Đất Nước đâu của riêng ai và cũng chẳng ai có thể tự mình làm ra Đất Nước. Đất Nước là kết quả của sự hy sinh biết bao thế hệ, là tình yêu, đoàn kết, niềm hy vọng của triệu con người.
Đoạn thơ nổi bật với điệp từ “khi” chỉ thời điểm không xác định ở thời gian tuyến tính nhưng rất rõ ràng ở thời gian cảm tính. “Khi” chính là lúc “anh” và “em” cầm tay nhau và “khi” cũng là lúc hai đứa cầm tay mọi người. Vậy “khi” còn có ý nghĩa như con đường kết nối quy luật tất yếu của sự vận động này. Từ cá nhân “anh”và “em” kết hợp lại trong cái nắm tay đầy tình thương. Từ tình thương cá nhân, “hai đứa” phát triển thành tình thương yêu, gắn kết với mọi người. Vòng tay lớn mở rộng ra là lúc Đất Nước “vẹn tròn, to lớn”.
“Rừng núi dang tay nối lại biển xa
Ta đi vòng tay lớn mãi để nối sơn hà”
(Nối vòng tay lớn – Trịnh Công Sơn)
Cái tài tình của Nguyễn Khoa Điềm là từ hình ảnh “cầm tay” cụ thể nhà thơ đã khái quát về một giai đoạn lịch sử hào hùng khi mà nhân dân cả nước cùng đồng lòng chung sức hướng hướng về miền Nam máu thịt, cùng kề vai sát cánh để giành lấy hòa bình. Hình tượng thơ mang chiều sâu tư tưởng, cái nắm tay đâu chỉ của chúng ta ở thời điểm hiện tại mà còn là sự kết nối giữa các thời đại trên cùng mảnh đất quê hương. Để từ đó chiến thắng hôm nay còn mang âm vang kiêu hùng của ông cha hô to dưới lá cờ Sát Thát.
“Anh” và “em”, “mọi người” đều là nhân dân. Nhân dân là người làm ra Đất Nước. Nhìn sâu trong Đất Nước sẽ thấy dáng hình của nhân dân và nhìn sâu vào đời sống tâm thức của nhân dân mình sẽ nhận ra hình hài non sông, gấm vóc. Từ sự khẳng định ấy, nhà thơ gửi vào “chúng ta” những con người của thế hệ này một ước mơ, một tương lai hạnh phúc.
“Mai này con ta lớn lên
Con sẽ mang đất nước đi xa
Đến những tháng ngày mơ mộng”
Nhà thơ dùng cách nói quen thuộc của dân gian “mai này” cũng là cách nói tượng trưng cho tương mai mai sau. Câu thơ với giọng điệu tha thiết của một niềm tin vững chắc vào thế hệ sau. “Con ta” có thể hiểu là những đứa con được ra đời trong tình yêu giữa anh và em trong sự kỳ vọng lớn lao của người đi trước. “Con ta” cũng là cách nói ẩn dụ cho niềm tin, khát vọng, cho những mơ ước ngày một lớn hơn và cũng là đứa con tinh thần sinh ra từ tình yêu Đất Nước. Nếu hiểu như vậy thì đoạn thơ muốn khẳng định một chân lý khi chúng ta rời khỏi vỏ bọc cá nhân để cùng nhau san sẻ, yêu thương thì tình thương sẽ tạo nên sức mạnh ngày càng to lớn, ngày càng vững chãi. Chính sức mạnh được ươm mầm từ tình yêu và trách nhiệm với Tổ quốc sẽ là động lực lớn lao để Đất Nước mình vươn tầm thế giới. Thế nên “tháng ngày mơ mộng” là cách nói tượng trưng cho kỷ nguyên độc lập, tự do, cho nguyện ước ông cha đã chờ đợi bấy lâu.
Để có được tháng ngày mơ mộng ấy, để Đất Nước ngày càng đi tới những vì sao thì mỗi chúng ta cần có trách nhiệm gánh vác trên vai Đất Nước mình.
“Em ơi em Đất Nước là máu xương của mình
Phải biết gắn bó san sẻ
Phải biết hóa thân cho dáng hình xứ sở
Làm nên Đất Nước muôn đời…”
Đi từ những định nghĩa về Đất Nước để từ đấy nhà thơ làm sống dậy hình ảnh Đất Nước hiện hữu trong mỗi con người. Như tiềm thức như ký ức và cũng là như tâm hồn con người, Đất Nước còn như một phần máu thịt không thể tách rời. “Em ơi em Đất Nước mà máu xương của mình”. Cách so sánh này cụ thể hoá tình cảm mà nhân dân dành cho Đất Nước, cũng như tầm quan trọng của Đất Nước trong sự sống nhân dân. Hình ảnh này làm ta nhớ đến nhà thơ Giang Nam đã từng bộc lộ tình yêu quê hương bắt nguồn từ tình yêu đối với sự hy sinh của những người thân thuộc. “Nay yêu quê hương vì trong từng nắm đất
Có một phần xương thịt của em tôi”
Mảnh đất này, con đường này là dấu chân ông cha đi mở cõi, là mồ hôi đã rơi, máu đã chảy. Là nơi chôn nhau cắt rốn cũng là nơi giữ lại nắm tro tàn còn sót của một đời lam lũ. “Máu xương” của đồng bào mình đã đổ xuống nơi đây cũng là “máu xương” của thế hệ mình. Từ ý thức bảo vệ cuộc sống, bảo vệ chính mình, “anh” và “em” sẽ có nghĩa vụ bảo vệ Đất Nước bằng những việc làm thiết thực “gắn bó và san sẻ”, “hóa thân cho dáng hình xứ sở”.
“Phải biết” lặp lại hai lần ở đầu mỗi câu thơ như một mệnh lệnh xuất phát từ tình yêu Tổ quốc từ tấm lòng nhiệt thành dành cho dân tộc mình. Lời hiệu triệu ấy sẽ hoà vào tiếng trống thúc quân, tiếng súng lệnh cho một cuộc trỗi dậy có ý thức của thế hệ thanh niên thành thị. “Gắn bó, san sẻ” là những điều chúng ta có thể thực hiện. Chỉ cần dẹp bỏ lớp vỏ bọc cá nhân mang tính tiểu tư sản hướng đến cái ta, cái chung để mà đoàn kết, yêu thương sẽ nhìn ra sức mạnh vốn có của bản thân. Cũng nhờ sự gắn bó và san sẻ ấy mới có được một Đất Nước vẹn tròn, mới có thể làm nên sức mạnh của khối đại đoàn kết dân tộc.
Đâu chỉ “gắn bó và san sẻ”, chúng ta còn phải biết “hoá thân”. Có thể nói quan niệm “hoá thân” mà Nguyễn Khoa Điềm đề cập đến là thái độ sống tích cực được thừa hưởng từ truyền thống ngàn đời của dân tộc Việt Nam. Ấy cũng là kết tinh trong tư tưởng Đất Nước của nhân dân. “Hoá thân” là sự hy sinh của mỗi cá nhân vì cộng đồng vì lợi ích chung của Đất Nước. Sự “hoá thân” này dựa trên tinh thần tự nguyện, trên tình yêu tha thiết với non sông và thái độ sống trách nhiệm, nung nấu từ lý tưởng sống tuyệt vời. Cô gái mở đường trong những năm bom đạn đã đem tuổi thanh xuân cứu con đường, mở lối xe ra trận. Dù cô đã hy sinh nhưng gương mặt cô đã hoá vào gương mặt quê hương.
“Chuyện kể rằng: em, cô gái mở đường
Ðể cứu con đường đêm ấy khỏi bị thương
Cho đoàn xe kịp giờ ra trận
Em đã lấy tình yêu Tổ quốc của mình thắp lên ngọn lửa
Ðánh lạc hướng thù. Hứng lấy luồng bom…”
(Khoảng trời – hố bom- Lâm Thị Mỹ Dạ)
Và bao thế hệ con người cũng đã chọn hy sinh để được sống trọn vẹn với nhiệt huyết tuổi đôi mươi, sống ngẩng đầu khi đã hoàn thành trọng trách mà lịch sử đặt trên vai.
Cụm từ “dáng hình xứ sở” giàu sức gợi tả về mọi miền Đất Nước ta. Nhà thơ đã dùng con chữ để vẽ tấm bản đồ Đất Nước. Trên tấm bản đồ ấy Đất Nước ta có hình chữ S bắt đầu cho sức sống, san sẻ, sinh sôi. Và trong tâm tưởng của mỗi con người, Đất Nước chính là tổng thể của hàng triệu mảnh ghép nhân dân. Chính vì Đất Nước của chúng ta, vì chúng ta, do chúng ta nên Đất Nước sẽ muôn đời, trường tồn như sự sống cứ sinh sôi, niềm hy vọng cứ ngày một lớn. Câu thơ đặc biệt khi kết thúc bằng một dấu ba chấm như lời của nhà thơ còn chưa thể nói hết, tình cảm mà nhà thơ dành cho Đất Nước mình cũng đâu dễ diễn tả bằng lời. Câu thơ tạo dư âm, dư ba trong tâm hồn mỗi chúng ta. Khi mà đôi mắt chúng ta còn nhìn Đất Nước của hiện tại thì trái tim mình đã đập những nhịp hy vọng về một Đất Nước ở tương lai, Đất Nước của “muôn đời”.
Đoạn thơ lấy cảm hứng từ cuộc tâm tình của “anh” và “em” cùng nhiều phép điệp và hình ảnh tượng trưng giàu suy tưởng, Nguyễn Khoa Điềm đã đi từ tình cảm riêng tư thành tình yêu rộng lớn đối với Đất Nước. Qua đó nhà thơ trải lòng với những suy ngẫm về trách nhiệm đối với Đất Nước mình. Hơn hết, đoạn thơ đã bộc lộ được khát vọng và mơ ước mãnh liệt là được cống hiến, được hoá thân để làm nên Đất Nước trường tồn. Tình cảm ấy, thái độ sống ấy mới đáng trân trọng.
Nhân dân và Đất Nước được đặt trong một vòng tròn ấn tượng. Vòng tròn ấy được nhà thơ nhắc đến trong cái nắm tay trong tình yêu thương, đoàn kết. Vòng tròn không điểm đầu, điểm cuối cũng như sự tồn tại hiển nhiên của Đất Nước trong tâm thức mỗi con người. Đoạn trích Đất Nước nói chung và đoạn thơ này nói riêng đã nhắc nhở thế hệ hôm nay cần chìa tay ra với lòng chân thành nhất để nối thêm vào những vòng tròn hy vọng.
